Polarisatie in democratie: een genuanceerd beeld
Polarisatie is een inherent onderdeel van democratie. Dankzij polarisatie komen politieke vraagstukken op de agenda, en voelen burgers zich vertegenwoordigd. Toch zijn niet alle vormen van polarisatie per definitie gezond voor de democratische rechtsstaat zoals wij deze in Nederland kennen.
De literatuur binnen de politieke wetenschappen maakt een onderscheid tussen verschillende vormen van polarisatie. Denk hier aan ideologische polarisatie, groepspolarisatie, feitenpolarisatie en affectieve polarisatie. Bij die laatste vorm van polarisatie gaan groepen burgers radicaliseren, en handelen ze vanuit een afkeer naar de politieke tegenstander. De politieke tegenstander wordt als een vijand gezien, en alle ruimte voor nuance en inlevingsvermogen ontbreekt.
Dit is problematisch voor een democratische rechtsstaat, waar pluralisme een belangrijke waarde is. Het idee dat diversiteit van achtergronden en overtuigingen een inherent onderdeel zijn van onze samenleving. En dat je met andere burgers aan een gezamenlijk doel kunt werken, en elkaar verdragen, ondanks de onderlinge verschillen.
De publieke ruimte als democratische noodzaak
Het gesprek met burgers met andere standpunten of levenservaringen vindt plaats in de publieke ruimte. Hier leren burgers om hun standpunten te delen, maar ook om naar de standpunten van de ander te luisteren. Ze leren ook om voorbij hun particuliere belang te kijken en het gezamenlijke belang centraal te stellen. Deze publieke ruimte wordt ingevuld door media en ontmoetingsruimtes waar burgers in staat worden gesteld om informatie te krijgen en om hun standpunten te laten horen.
Het idee van de publieke ruimte wordt sinds het Oude Griekenland ingevuld, en is in de loop van de tijd door denkers zoals Hannah Arendt en Jürgen Habermas verder vormgegeven. In de laatste jaren heeft deze publieke ruimte ook een duidelijk digitale dimensie gekregen. Met name sociale media spelen daarin een belangrijke rol. Sociale media zijn in de loop der jaren een belangrijk kanaal geworden waar burgers hun informatie verzamelen, hun stem laten horen en in aanraking komen met andere perspectieven.
Sociale media heeft ook een podium gegeven aan veel gemarginaliseerde burgers en groepen, die aanvankelijk niet gehoord werden. Denk hierbij aan recente voorbeelden zoals Black Lives Matter en de MeToo-beweging.
Sociale media en polarisatie: een complexe relatie
De afgelopen jaren worden sociale media in verband gebracht met polarisatie. Sociale media platforms zouden algoritmes gebruiken die filterbubbels creëren. Hierdoor worden social media gebruikers enkel blootgesteld aan informatie die hun eigen belevingswereld bevestigt. Dit zou leiden tot verharding van standpunten en verminderde tolerantie voor tegengestelde meningen.
Echter wijst onderzoek uit dat het niet zozeer de sociale media zelf zijn die verantwoordelijk zijn voor polarisatie maar eerder de manier waarop we sociale media ontwerpen en gebruiken. Sociale media-platforms zijn vaak opgezet vanuit een winstgevend model. Hierbij ligt de nadruk op het maximaliseren van gebruikersengagement en het genereren van advertentie-inkomsten. Daarnaast gebruiken sociale media bedrijven algoritmes die gericht zijn op het tonen van content die de aandacht van gebruikers trekt.
Als gevolg hiervan worden burgers op sociale media vooral versterkt in hun overtuigingen en het negeren van tegengestelde standpunten. Daarnaast hebben sociale media bedrijven een cultuur gecreëerd waarin de verspreiding van desinformatie en haatzaaiende inhoud wordt vergemakkelijkt. Alles bij elkaar, het businessmodel van sociale media benut bestaande polarisatie in de samenleving.
De rol van sociale media in onze democratie
Sociale media zijn dus een cruciaal onderdeel van onze (digitale) publieke ruimte. Ze kunnen verschillende vormen van gezonde polarisatie een plek geven, waardoor ongehoorde standpunten ruimte krijgen. Hierdoor voelen verschillende groepen in de samenleving zich gehoord.
Tegelijkertijd is er voldoende wetenschappelijk bewijs om te stellen dat het huidige businessmodel van sociale media affectieve polarisatie in de hand werkt. Hierdoor worden groepen burgers alleen maar verder van elkaar verdreven op basis van hun identiteiten, en staat het gemeenschappelijk belang op het spel. Een belangrijke nuance hier is dat het in Nederland meevalt met affectieve polarisatie, en dat is grotendeels te danken aan ons parlementaire stelsel waar consensus nog steeds als belangrijke waarde wordt gezien.
De Nieuwe Kamer: op zoek naar oplossingen
Het is duidelijk dat er een fundamentele heroverweging nodig is van de manier waarop we sociale media ontwerpen en gebruiken. Daarom gaat de eerste lichting van De Nieuwe Kamer zich buigen over de volgende vraag:
- Hoe kunnen we (sociale) media zo inrichten dat ze bijdragen aan sociale cohesie en wederzijds vertrouwen in plaats van bestaande polarisatie te versterken?
- Welke beleidsvoorstellen zijn nodig om dit doel te realiseren?
De Nieuwe Kamer bouwt hier op de overtuiging dat sociale media niet in een vacuüm opereren, maar het resultaat zijn van maatschappelijke keuzes. Het is dus van cruciaal belang om sociale media zo te ontwerpen dat het affectieve polarisatie vermindert, terwijl het burgers in staat stelt om hun stem te laten horen, en met geestverwanten deel te nemen aan het democratisch proces.
De waarde van pluralisme staat hierbij centraal. Sociale media als een open en inclusieve online omgeving, waarin diverse standpunten worden gehoord en gerespecteerd. Als essentieel onderdeel van onze digitale publieke ruimte.
